uzroci i posljedice zlostavljanja

Kao što smo vec napomenuli, koncept zlostavljanja djece može se podijeliti u više razlicitih podgrupa: fizicko zlostavljanje, emocionalno zlostavljanje, odgojna zapuštenost i zanemarivanje, i seksualno zlostavljanje. Iz potrebe autora da opišu razlicita znacenja koje zlostavljanje može imati za djecu, ne postoji jedna opce prihvacena definicija za zlostavljanje. Nije rijetkost da više oblika zlostavljanja bude prisutno u isto vrijeme, tako da je i razlika izmedu njih ponekad vrlo nejasna. Medutim, bilo koju definiciju zlostavljanja da uzmemo, jasno je da psihicko tj. emocionalno zlostavljanje predstavlja prateci modalitet svakog drugog oblika zlostavljanja.

Zlostavljanje djece je tragedija izazvana uzrocima koji se kumuliraju i preplicu, a ukljucuje strukturu licnosti pocinitelja, porodicnu strukturu, životno iskustvo i okolinske (socio-kulturalne) faktore, kao i karakteristike samog djeteta. Ponekad je zlostavljanje djece samo jedan od simptoma nasilja u porodici i vrlo cesto ukljucuje nasilje izmedu bracnih partnera (Parke & Salby, 1983). Drugim rijecima, zlostavljanje potice iz mozaika tzv. riziko faktora, a što je više faktora rizika u porodici veca je vjerovatnoca da ce se ono dogoditi.

Kada govorimo o seksualnom zlostavljanju, postoji takoder više definicija i termina koji se koriste u strucnoj literaturi da bi oznacili jednu istu stvar: seksualna zloupotreba djece, seksualna eksploatacija djece, seksualna viktimizacija djece, seksualno nasilje nad djecom i silovanje djeteta. U sveobuhvatnoj terminologiji, seksualno zlostavljanje obuhvata sve radnje ili situacije seksualne sadržine u kojima odrasla osoba eksploatira dijete/adolescenta, zloupotrebljavajuci njegovu ovisnicku poziciju i seksualnu nezrelost. Seksualna zrelost definirana je socijalno i psihološki. Zbog svoje dobi, razlike u snazi i same prirode odnosa sa odraslim, dijete ne može u potpunosti razumijeti konkretnu seksualnu aktivnost niti za nju dati voljni pristanak. U novije vrijeme sve je ucestalije organizirano seksualno zlostavljanje koje ukljucuje razlicite oblike seksualnih pritisaka, djeciju prostituciju, djeciju pornografiju i ritualno zlostavljanje (Bibby, 1996).

Pedofilija i incest kao najcešci oblici seksualnog zlostavljanja djece

Objekt seksualnog zlostavljanja su djeca oba spola i svih uzrasta, ali najcešce je to dijete u predpubertetskoj dobi (7-11 godina), dok je još uvijek izrazito vulnerabilno i nesposobno da se brani, i kada se pocinju javljati sekundarne spolne karakteristike, tj. prvi znaci puberteta (Martens 1989, Faller, 1989; OPCS, 1987).

Pedofilija

Pedofilija je poremecaj seksualnog ponašanja, i može se ispoljavati u seksualnoj sklonosti prema djeci istog ili suprotnog spola. Pedofili su uglavnom muškarci, a žene su manje sklone gledati djecu kao seksualne partnere. Kada govorimo o pedofiliji, smatramo da je neophodno razgraniciti neke pojmove. Naime, pedofilija podrazumijeva interes za djecu predpubertetske dobi, dok hebefilija znaci zainteresiranost za djecu koja su u pubertetu. Pedohebefilija ukljucuje istovremeno postojanje obje ove pojave. Da bi oznacili mušku homoseksualnu pedofiliju koristimo pojam pederastije. Svi ovi termini podvode se pod jedan – parafilija, što oznacava devijantnu seksualnu orijentaciju.

Osudu prakticiranja istospolnih seksualnih sklonosti nalazimo u Kur’anskom tekstu, gdje se Lut, a.s., obraca svom narodu: “Zašto cinite razvrat koji niko prije vas na svijetu nije cinio? Vi sa strašcu pristupate muškarcima umjesto ženama. Ta viste narod koji sve granice zla prelazi!” (Sura Al-A’raf, ajeti 80, 81). Ovim se potvrduje da se radi o zastranjivanju i prestupu, a ne o genetskom sklopu, odnosno “prirodnoj stvari” kako to tvrde oni koji i u vremenu “demokratskih sloboda i zaštite ljudskih prava” pokušavaju iznaci opravdanje za ovo bestidno djelo. No, “Tako su, gotovo istim rijecima, govorili i oni prije njih, srca su im slicna! A Mi dokaze objašnjavamo ljudima koji cvrsto vjeruju.” (Sura Al-Baqara, ajet 118).

Odobravanje i prihvatanje ove pojave kao “prirodne”, te prihvatanje onih koji zahtijevaju da, uprkos skretanju sa Pravog puta, imaju slobodu na otvoreno ispoljavanje svojih “prirodenih sklonosti”, da budu uvažavani, imaju pravo na rad u svim sektorima (izmedu ostalog i u odgojno-obrazovnim institucijama!), pravo na brak (neki su cak svoje nastrane odnose ozakonili cinom crkvenog vjencanja) i pravo na usvajanje djece (!?), ucinili su da u današnjem svijetu “civilizirano društvo” obiluje brojnim drugim devijantnim oblicima ponašanja – agresivnošcu i nasiljem (stavljeno pod navodnike jer je postalo gotovo opceprihvaceno da se “savremeno društvo” smatra takvim – op. autora).

No, kako “oni ne vole one koji opominju”, sredinom 90-tih godina prošlog stoljeca, pedofilija (koja se takoder koristi kao sinonim za seksualno zlostavljanje djece) je postala centralna tema zbog iskrslog problema djecije pornografije u Švedskoj, te jezivih slucajeva seksualnog nasilja nad djecom u Belgiji 1996. godine i u djecijim vrticima u Švedskoj 1997. godine, koji su zaokupili pažnju mass-medija. Tokom 2002. i 2003. godine pedofilija/parafilija se ponovno nalazi u žiži interesovanja svjetske javnosti zbog velikog skandala koji je nanovo uzdrmao temelje Katolicke crkve optužene za sistematsko seksualno zlostavljanje djece tokom proteklih decenija, za koje Gerry O’Cornell, Vatikanski dopisnik rimokatolickog casopisa “The Universe”, kaže da je imalo “više homoseksualnu dimenziju”, i zakljucuje da u konkretnom slucaju “problem nije pedofilija koliko homoseksualnost.”

Sa stanovišta tradicionalne psihologije, pravi uzrok pedofilije nije poznat, ali je uoceno da pedofilno ponašanje može biti uzrokovano djelovanjem više faktora: situacionih, trajna seksualna orijentacija i uvjetovano preferiranje (Goldstein, 1987).

Prema Elisovoj tezi o etiologiji pedofilnih sklonosti, primjeri seksualnog nasilja nad djecom i interes za djecu u pravilu pokazuju da se uglavnom radi o osobama starije životne dobi. Druga teza, koju zastupaju neki psiholozi i psihijatri, jeste da su pedofili osobe narušenog mentalnog zdravlja i umanjene inteligencije. U oba slucaja, o njima se može govoriti kao o klinickim pojavama, a starije i mentalno retardirane osobe dominiraju kao ilustrativne paradigme. No, to nikako ne bi moglo odgovarati realnosti jer se kao seksualni napasnici u mnogo vecem broju pojavljuju osobe koji ne spadaju u pomenute kategorije. Prošireno vjerovanje odredenog broja psihijatara (poticuci od Freuda) da vecina seksualnih poremecaja pocinitelja, ukljucujuci i pedofiliju, ima korijene u seksualnim traumama u djetinjstvu (APA, 1987) dobilo je slabu podršku u rezultatima studija obavljenih tokom 1988. i 1990. godine. Naime, podatak da je osoba ranije imala iskustvo zlostavljanja, ne znaci neizbježno da ce i ona zlostavljati svoju i/ili drugu djecu, osobito ako kasnije u životu iskusi toplinu prisnog i požrtvovanog odnosa.

Prema Finkelhoru i rezultatima nekih empirijskih istraživanja (Martens, 1997), zbog nedostatka socijalnih vještina i onesposobljavajuce anksioznosti, pedofil ima blokadu i teškoce u uspostavljanju dubljih i trajnijih veza sa odraslim partnerom, zbog cega osjeca nesigurnost i strah, te izabere dijete kao objekat svoje seksualnosti (Howells, 1979, Loss, Glancy et al, 1983). Medutim, ovo može biti prihvatljivo samo na individualnom psihickom planu (Hammer, Gluck , 1957) jer se, u strucnoj literaturi, ovakvi slucajevi rijetko opisuju na grupnom nivou (Finkelhor, Arija, 1986). Naime, veci broj studija o profilu osoba koje vrše seksualno nasilje nad djecom pokazuju da velika vecina ovih osoba vode normalan život (jesu ili su bili oženjeni) i da razvijaju normalne seksualne relacije sa partnerima iste dobi (Howells, 1981). Istina, postoje i oni sa trajnim dispozicijama i preferencijama prema djeci koji kontinuirano imaju seksualne fantazije i aktivnosti, a u prakticiranju svojih prljavština i poroka cešce se ukljucuju u zlostavljanje nepoznate djece.

Ferenczi smatra da su “zastrašivanje i zavodenje sredstva kojima se druga osoba cini poslušnom”, vjerovatno sa ciljem postizanja osjecanja nadmoci i kontrole, što je još jedan od dokaza neseksualnih osnova seksualnog zlostavljanja. Prema psihodinamskoj teoriji, klinickim posmatranjima (Finkelhor i Araji, 1986) i novijim istraživanjima (Kalichman, 1991) pedofil je emocionalno nezrela osoba, slabije kontrole impulsa i niskog samopoštovanja (Groth, Birnbaum, 1978), cesto uzrokovane osjecanjem socijalnog i profesionalnog neuspjeha u svijetu odraslih (Lanyon, 1986). Neki autori naglašavaju znacaj situacionih faktora po kojima psihosocijalni stres uzrokovan nezaposlenošcu, razvodom ili bolešcu takošer može biti okidac za pedofilno ponašanje kod odraslih osoba. Feministkinje pokušavaju objasniti da je pedofilija posljedica “trivijaliziranja” seksualnog zlostavljanja uopce, proisteklog iz patrijarhalnog društva koje zagovara i opravdava mušku dominaciju i vlasništvo nad ženama i djecom, i kao takvo dovodi do povecane tolerancije prema seksualnom zlostavljanju djece (Rush, 1980; Araji, Finkelhor, 1986).

Prema Gebhardu i sur. (1965), pedofili najcešce poznaju djecu koju zlostavljaju; to su komšije ili porodicni prijatelji. Neki, pak, zlostavljaju djecu koju ne poznaju ili ih poznaju sasvim površno. Medu prolaznicima, oni posmatraju, prate i traže potencijalne žrtve, ili posjecuju mjesta za koja znaju da tamo ima djece (školska igrališta, bazene, sportske terene ili gradske parkove, trgovinske centre ili javne trgove gdje roditelji slabije nadgledaju djecu koja, po prirodi radoznala, traže nove kontakte). Neki pedofili, preko prijatelja ili kolega, uspostavljaju kontakt sa tudom djecom. Nerijetko se dešava da sa ciljem realizacije svojih zlih i prljavih namjera potraže posao u djecijim vrticima i školama, ili se približavaju djeci angažirajuci se u sportskim klubovima kao treneri ili voditelji razlicitih djecijih i omladinskih organizacija. Ilustrativan primjer ovakvog ponašanja pedofila nalazimo u izjavi najboljeg svjetskog nogometaša Edsona Arantesa de Nascimientoa zv. Pele koja je pocetkom februara 2000. godine potresla svjetsku javnost, a u kojoj je on priznao da je prvi seksualni odnos imao kao djecak, i to sa muškarcem koji je “pojeo” tadašnju cijelu nogometnu momcad Santosa.

Nakon odabira djeteta, pocinje slijedeca faza - faza ukljucivanja. Žrtve najcešce opisuju da u ovoj fazi zlostavljac polahko i sigurno uspostavlja odnos povjerenja sa djetetom, tako da ono postepeno postaje emocionalno vezano za njega. Potom slijedi faza postepenog uvodenja seksualnosti u vezu, koja u nekim slucajevima može trajati nevjerovatno dugo (cak i više godina), a na ovu fazu nastavlja se faza tajnosti (Sgroi, 1984), kada seksualne aktivnosti postaju sve cešce i intenzivnije. Tada pedofilni nasilnik obicno potkupljuje dijete igrackama, slatkišima, omiljenim sitnicama itsl. Vremenom, dijete žrtva pocne da uvida da je ova vrsta odnosa abnormalna i zabranjena i postaje preplavljeno osjecajem krivice i srama. Tada, zlostavljac, da bi osigurao cuvanje tajne, pocinje koristiti metode persuazije i prijetnje. To kod djece uzrokuje strah sa cijom pojavom se zacarani krug nasilja zatvara. Ne treba zaboraviti da odredeni broj pedofila, oznaceni kao seksualni sadisti ili antisocijalne (psihopatske) licnosti, u cilju seksualnog zadovoljenja, nanose ozbiljne i teške tjelesne povrede objektu svoje strasti.