ibn atijje el endelusi

Velikani tefsirske znanosti

Ibn Atijje dobro je poznavao sve islamske discipline, a posebno se istakao u tefsiru, hadisu, fikhu i jeziku. Potekao je iz ulemanske porodice i radi sticanja znanja proputovao je cijeli Endelus, odnosno Španiju. Njegov tefsir jedan je od najboljih tradicionalnih tefsira. Koristio se naslijedem prethodnih mufessira, kriticki valorizirao i preispitivao mišljenja drugih, cesto iznoseci i vlastite stavove. Originalnom metodologijom u oblasti tefsira utro je put kasnijim generacijama mufessira. Pored velikog doprinosa u oblasti nauke, znacajne su i njegove zasluge u poticanju na džihad i licnom ucešcu u džihadu.

Puno ime mu je: Ebu Muhammed Abdul-Hakk ibn Galib ibn Abdirrahman ibn Atijje el-Muharibi el-Endelusi.1 Roden je 481/1088. godine u blizini Granade, u Španiji, pa se zato i zove El-Endelusi( na arapskom jeziku naziv za Španiju je Endelus. Istakao se u tefsiru, hadisu, fikhu, brojnim disciplinama arapskog jezika i pjesništvu. 2 Dugo je bio kadija u gradu Almeriji i procuo se po pravednosti i istinoljubivosti.3 Pored doprinosa u raznim naucnim disciplinama istakao se i u džihadu, pomažuci i na taj nacin odbranu svoje domovine od ucestalih napada neprijatelja. Ucestvovao je u brojnim bitkama i radi borbe na Allahovom putu puno je odsustvovao od kuce. Prenosi se da mu je otac jednom prilikom napisao pismo u stihovima u kojima je opisao želju da ga vidi i tražio od njega da se vrati s ratišta. Ipak, ni takvi pozivi nisu ga odvratili od bereketa džihada na Allahovom putu.4 Umro je 542/1148. godine u gradu Lurki.5

Endelusijevi ucitelji i ucenici

Ibn Atijje potice iz ulemanske porodice. Njegovi otac i djed bili su veoma uceni i poznati kao alimi. Prva znanja stekao je od oca Ebu Bekra Galiba, koji je bio izvanredan strucnjak u oblasti hadisa - zbog cega je dobio naziv hafiz hadisa – u fikhu, arapskom jeziku i drugim znanostima. Proputovao cijelu tadašnju Španiju da bi došao do najistaknutijih ucenjaka i ucio pred njima a kada nije bio u mogucnosti doci do nekog od njih, odgovtre je tražio pišuci im pisma u kojima bi tražio objašnjenje pojedinih pitanja.6 Pored oca, ucitelji su mu bili slijedeci ucenjaci: Ebu Ali el-Gassani, Ebu Ali es-Sadfi, Ebu Muhammed Abdul-Džebbar ibn Sulejman, Ebu Muhammed el-Kajrevani, Ebu Dža'fer ibnul-Kulej'i, i drugi.7
Još za života postao je cuven i za njega se znalo nadaleko, tako da su i od njega mnogi preuzimali znanje, pa je imao veliki broj ucenika. Medu njima najistaknutiji su: Ebul-Kasim Abdurrahman ibn Hubejš, Ebu Bekr Muhammed ibn Ebi Hamza el-Mursi, Ebu Dža'fer Ahmed ibn Meda' el-Lahmi, Ebu Bekr Muhammed Hajr el-Išbili, Ebu Bekr ibn Tufejl el-Kajsi i mnogi drugi.8 Posljednji spomenuti je cuveni filozof, autor poznatog djela Živi sin Budnoga (Hajj ibn Jakzan).

Ibn Atijje kao ucenjak

Naziv Ibn Atijje potice od njegovoga djeda, tako da je po imenu Ibn Atijje poznat i njegov otac, kojem je bilo ime Galib. Zbog istog imena dešava se da ih ponekad i zamijene. Medutim, Ibn Atijje autor je cuvenog tefsirskog djela i bio je kadija samo u Almeriji, dok je njegov otac bio kadija u Granadi.9 cinjenica da je neko vrijeme radio kao kadija govori o njegovoj velikoj ucenosti, jer se toj dužnosti u to vrijeme pridavala velika važnost, tako da su je mogli obavljati samo oni koji su je bili dostojni, odnosno koji su se isticali svojim znanjem, ponašanjem, vrijednošcu i radom.10 Ibn Atijje pripadao je tradicionalnom krugu ehlisunnetskih ucenjaka. To znaci da je cijenio naslijede prethodnih generacija i koristio se njime u svojim radovima. Uz to, poznat je i po izuzetnoj umnoj nadarenosti i sposobnosti razumijevanja, tako da nije tek tako preuzimao naslijede prethodnih ucenjaka, nego mu je kriticki prilazio. Odabirao je ono što je vjerodostojno, a cesto je donosio i vlastite stavove.

Bio je izvanredan poznavalac više naucnih disciplina. Neki ucenjaci navode da je bio strucan u svim disciplinama koje su se tada izucavale. Najpoznatiji je po obimnom tefsiru, koji je nazvao: El-muharrerul-vedžiz fi tefsiril-Kitabil-aziz. Za njega kao mufessira mnogi su izrekli pohvale, tvrdeci da je medu najboljim mufessirima ili da je cak i najbolji komentator Kur'ana uopce. Tako npr. Ebu Hajjan u uvodu u svoj tefsir za Endelusija kaže: 'On je najistaknutiji od svih mufessira i najbolji od svih koji su se bavili pisanjem i revizijom tefsirske grade.'11 cuveni Sujuti, pak, kaže: 'On je istaknuti imam i uzor ostalim mufessirima. (...) Bio je izuzetno cestit, iz ugledne ulemanske porodice, krajnje oštrouman, bistar i vrijedan.'12 Pored tefsira istakao se i u fikhu, pogotovu malikijskom, tako da ga mnogi smatraju jednim od velikana malikijskoga fikha. Zbog toga i jeste dugo godina radio kao kadija. U hadisu se takoder istakao, što se može vidjeti po navodenju hadisa u tefsiru. Znanje iz te oblasti mogao je steci još u ranoj mladosti, od svoga oca koji je, takoder, bio istaknuti muhaddis. Sve discipline arapskog jezika dobro je poznavao i to je znanje obilno koristio u svome tefsiru. Pored toga, izuzetno je cijenio pjesništvo, cesto se pozivajuci na njega, a i sam je pisao poeziju.

Pored tefsira, do danas je preživjelo samo jedno njegovo kompletno djelo, koje se zove 'El-Bernamedž'. To djelo vrijedno je jer sadrži njegova književna ostvarenja i podatke o njegovim uciteljima, ali ni do danas nije štampano.13 Ostala njegova djela nisu sacuvana , osim nešto poezije koju su zabilježili neki drugi ucenjaci.14 Glas o njemu i njegovoj ucenosti brzo se proširio, tako da su za njega znali i mnogi namjesnici i vojskovode. On je to iskoristio da im, kada god je za to osjetio potrebu, uputi pisma u kojima ih je nukao na džihad i na oslobadanje tada osvojenih predjela Španije od neprijatelja, te na zaštitu nedužnog stanovništva koje se zadesilo na tim prostorima.15 Svojom ucenošcu, poticanjem na džihad i licnim ucešcem u džihadu proslavio se još za života, a pisanim djelima, prije svega tefsirom, postao je cuven i od koristi i kasnijim generacijama. 'Ukratko, kadija Ebu Muhammed ibn Atijje islamski je ucenjak koji je stekao slavu u više naucnih disciplina. Ibn Ferhun ga u djelu Dibadž ubraja u velikane malikijskog mezheba a Sujuti ga u djelu Bugjetul-vu'at ubraja u prvake i najistaknutije gramaticare arapskoga jezika.'16

Endelusijev tefsir

Ibn Atijjev tefsir El-Muharrerul-vedžiz fi tefsiril-Kitabil-aziz ubraja se u tradicionalne tefsire a mnogi strucnjaci za tefsir smatraju ga jednim od najboljih komentara Kur'ana uopce. Neki cak kažu da je navjredniji, uzimajuci u obzir sve vrste tefsira. Tako npr. Ibn Džuzijj, španjolski alim iz Granade, za njega kaže: 'Tefsir Ibn Atijje ljepši je i ispravniji od svih drugih tefsira. On je uzeo tefsirsku gradu do tada napisanu i precistio je i skratio, cineci to lijepim stilom, razumno i pazeci na sunnet.'17 Dakle, njegov tefsir je donekle sažetak cjelokupne do tada napisane tefsirske grade, s tim što on nije pasivno preuzimao dostignuca prethodnih ucenjaka, nego je nastojao da ih studiozno obradi, odabiruci ispravnije medu njima, podupiruci one koji imaju jace dokaze i donoseci cesto vlastite sudove i rezultate svojih istraživanja. O tome cuveni Ibn Haldun u svojoj Mukaddimi kaže: 'Zatim se medu kasnijim mufessirima na Magrebu pojavio Ebu Muhammed Abdul-Hakk ibn Atijje, koji je napravio sažetak svih tih tefsira, tragajuci uvijek za najispravnijim medu njima. On je to na lijep nacin nanizao u svome djelu, kojim se koriste ucenjaci Magreba i Španije.'18

Medu onima koji su se pohvalno izrazili o njegovom tefsiru jeste i šejhul-islam Ibn Tejmije, koji je, poredeci njegov i Zamahšerijev tefsir, izmedu ostalog, rekao: ' Ibn Atijjev tefsir bolji je i vjerodostojniji u prenošenju tradicije i istraživackom radu od Zamahšerijevog tefsira. Njegov tefsir manje je podložan novotarijama, iako ih i u njemu, donekle, ima. On je puno bolji od Zamahšerijevog tefsira a možda je najmeritorniji od svih tefsira.'19 Poredeci ta dva tefsira, Ebu Hajjan kaže: 'Tefsir Ibn Atijje kompletniji je i precišceniji a Zamahšerijev tefsir je sažetiji i teži za razumijevanje.'20 Dr. Zehebi za njegov tefsir kaže: 'Ibn Atijje je uistinu dobro uradio svoj tefsir i unio neke korisne novine, tako da se procuo nadaleko. Taj tefsir je najbolji dokaz da je njegov autor prvak u disciplinama arapskog jezika, kao i u ostalim naucnim disciplinama. Ipak, i pored toga što je toliko poznato, to djelo do danas je ostalo u rukopisu...'21 Zaista je interesantno da taj tefsir toliko dugo nije štampan, iako je tako poznat i iako su se njime mnogi koristili i koriste. Ipak, ovoj informaciji dr. Zehebija treba dopuna, jer je oko godinu i po dana nakon pisanja njegovoga djela o tefsiru i mufessirima tefsir Ibn Atijje ugledao svjetlo dana, jer je odštampan u Dohi. Naime, u decembru 1977. godine donacijom emira Katara taj tefsir je štampan, i to u vrlo lijepom i kvalitetnom izdanju, u petnaest tomova. Pored toga, Ministarstvo vakufa u Maroku štampalo je vlastito izdanje toga tefsira u šesnaest tomova. Posao u vezi sa njegovim izdavanjem trajao je više godina, a zadnji tom izašao je iz štampe 1412. hidžretske, odnosno 1991/92. godine po gregorijanskom kalendaru.22
Endelusijeva metodologija tumacenja Kur'ana

Endelusijev tefsir velik je po obimu i spada medu najduže tefsire. U samom uvodu u tefsir Ibn Atijje naglašava da ga je pisao dugi niz godina.23 I pored toga, on je ostao dosljedan metodologiji rada koju je zacrtao još na samom pocetku rada na komentaru Kur'ana. Prije nego je poceo da komentariše Kur’an napisao je uvod u kojem objašnjava šta ga je navelo da pocne sa tim radom, šta je postavio sebi za cilj i na koji nacin namjerava doci do cilja. Nakon toga, piše nekoliko poglavlja iz kur'anskih i tefsirskih znanosti za koje smatra da ih je potrebno poznavati prije nego se pristupi citanju tefsira, te istice da su i prethodni mufessiri, uglavnom, obradivali te teme kao uvod u svoje tefsire.24 Rijec je o slijedecim poglavljima:

· Hadisi i izreke ashaba i ostalih ucenjaka o vrijednosti casnog Kur'ana,

· Vrijednost tumacenja Kur'ana,

· O hadisu: 'Kur'an je objavljen na sedam harfova...',

· Sakupljanje i zapisivanje Kur'ana, te postavljanje dijakritickih znakova,

· O kur'anskim izrazima koji postoje i u drugim jezicima,

· Izreke islamskih ucenjaka o nadnaravnosti Kur'ana,

· Tumacenje raznih naziva za Kur'an,

· Tumacenje Euze i Bismille, itd.25

'Ibn Atijje nije se odlikovao samo po tome što je zacrtao kompletnu metodologiju rada, odnosno precizan plan tumacenja Kur'ana, prije nego što mu je pristupio, nego i po tome što je na tom planu ucinio pionirske korake. Naime, on je trasirao put generacijama mufessira , zacrtavajuci preciznu metodologiju rada i cineci od tefsira nauku koja se zasniva na temeljima i osnovama koje pocivaju na preciznosti, temeljitom istraživanju, lijepom rasporedu i metodu izlaganja.'26

Glavne odlike njegovoga rada na planu tumacenja Kur'ana mogu se sažeti u slijedecem:
1. U samom uvodu u svoj tefsir Ibn Atijje istice da je tumacenje Kur'ana velika stvar, te da svako ko hoce da se bavi tefsirom treba da bude upucen u sve naucne discipline, kako bi mogao na odgovarajuci nacin pristupiti tom odgovornom i znacajnom poslu. Kako to nije posao za prosjecnog covjeka i kako to mogu postici samo rijetki, on dalje tvrdi da onaj ko hoce da postigne taj nivo mora minimalno spavati, zabraniti sebi odmor i rahatluk i uporno i ustrajno stjecati znanje, sve dok ne dode do odredenog nivoa. Zatim istice da je on potrošio puno vremena dok to nije primijenio na samome sebi.27

2. Slijedeca što, po njemu svaki ozbiljan ucenjak treba da uradi, jeste da odabere jednu islamsku znanost i da se u nju maksimalno uputi, a da mu ostale znanosti budu pomocne. On istice da je sebi odabrao tumacenje Allahove Knjige, zato 'što je to temeljna šerijatska znanost a sve ostale su u odnosu na nju pomocne. Ona svim ostalim znanostima udara temelje i odreduje propise, tako da se prihvata ono u njima što je u skladu sa tom znanošcu, a što nije, odbija se. Ta znanost svim ostalim je izvor i porijeklo, blistava svjetiljka i mjesec koji svijetli. Uvjerio sam se da je to znanost koja na najbolji nacin približava Uzvišenom Allahu, precišcava nijjete, udaljava od onoga što ne valja i potice na ono što valja – jer to nije jedna od dunjaluckih znanosti...'28

3. Pri tumacenju Kur'ana služio se najvjerodostojnijim i najvažnijim djelima iz svih oblasti. Medutim, on nije bio samo puki prenosilac stavova njihovih autora, nego se cesto upuštao u raspravu sa njima, ukazujuci na ono što je ispravnije od onoga što je slabo i neprimjereno. Dakle, u svim detaljima vidi se njegova licnost i njegov doprinos datoj temi. Iz oblasti tefsira najviše se koristio tefsirom Ibn Džerira et-Taberija, koji je prihvacen kao najvjerodostojniji tradicionalni tefsir, te ostalim poznatim tefsirima. Iz disciplina arapskog jezika koristio se djelima najvecih autoriteta: Halila ibn Ahmeda, Sibevejha, Ferraa, Zedždžadža, Muberrida i dr. Iz fikha koristio se prije svega Malikovim Muvettaom, te ostalim priznatim djelima malikijskog mezheba – jer je i sam pripadao tom pravcu – pa i djelima iz ostalih mezheba. Iz oblasati akaida koristio se djelima cuvenih ucenjaka: Bakillanija,
Eš'arija, Džuvejnija i drugih. Isto tako je postupao i sa znanošcu o kiraetima kao i ostalim znanostima. 29

4. Vrlo bitna odlika njegovog tefsira jeste to što on tefsir ne stavlja u ravan ostalih znanosti, nego je smatra kompendijem svih drugih znanosti. Buduci da je Kur'an objavljen kao pojašnjenje svake stvari, on kroz tefsir ukljucuje sve potrebne znanosti, ne zapostavljajuci ni jednu od njih. Istovremeno, kritikuje postupke dotadašnjih mufessira koji su, u najvecoj mjeri, tumacili Kur'an samo sa jednog aspekta i po mjerilima samo jedne znanosti. Onaj ko je bio strucan u arapskom jeziku tumacio ga je samo sa aspekta te znanosti, a isto su cinili i poznavaoci fikha, akaida, kur'anskih kazivanja itd. Na taj nacin Ibn Atijje uvodi bitnu novinu u tumacenju Kur'ana, pristupajuci njegovom tumacenju sa raznih aspekata.

5. I kada su u pitanju israilijjati i price prethodnih naroda zapažena je uloga Ibn Atijje. Naime, mnogi dotadašnji mufessiri u svojim djelima navodili su veliki broj takvih prica i kazivanja, ne provjeravajuci pocesto njihovu vjerodostojnost i osnovanost. Na taj nacin u tefsir su se uvukla razlicita shvatanja pojedinih ajeta, koja nemaju utemeljenja u islamu. On je kritikovao takve postupke prethodnih mufessira, pa cak i Ibn Džerira et-Taberija. On sam vrlo rijetko je navodio takve price, i to 'onda kada se doticni ajet ne bi mogao razumjeti bez njih.'30 Nakon navodenja nekih od tih kazivanja, on bi obicno istakao da o toj temi ima još puno prica, ali ih nece navesti zato što nisu vjerodostojne. S obzirom na to, za njega se slobodno može reci da je naucnik u pravom smislu te rijeci, jer ne prihvata ono što nije provjereno, procišcava i provjerava, za šta zaslužuje pohvalu, pogotovu ako se imaju u vidu vrijeme i okolnosti u kojima je živio i radio.

6. Isto tako, kada se radi o stavovima prethodnih islamskih ucenjaka, Ibn Atijje ne prihvata stavove koji im se pripisuju sve dok ne provjeri lanac prenosilaca, pogotovu ako su u pitanju neki stavovi koji odudaraju od poznatih stavova nekih cuvenih alima. Pri tome, on posebno naglašava pitanje simbolike kur'anskih izraza (rumuz) i skrivenog znacenja odredenih ajeta (batin). On istice da se na ta dva nacina može lahko skrenuti sa ispravnog tumacenja kur'anskih ajeta i opcenito zagovara što više doslovnog shvatanja a što manje prenesenog znacenja kur'anskih izraza (medžaz).31 Zbog toga on se malo služi disciplinama stilistike arapskog jezika, za razliku od nekih drugih mufessira, kao npr. Zamahšerija.

7. Prilikom tumacenja pojedinih ajeta i rijeci u njima, on pazi da ih tumaci po redu, a ne napreskok, kao što su neki radili, cime su otežavali korištenje njihovim tefsirima. On sam takav nacin kritikuje, isticuci da je strogo pazio na red rijeci i ajeta, te da je, gdje god je to bilo moguce, ajet tumacio slijedecim redoslijedom: izvlacenje propisa iz ajeta, gramatika, jezicka analiza, znacenje rijeci i kiraeti.32 Kada je jezik u pitanju, treba istaci da se cesto koristio poezijom i književnošcu, te da se, nerijetko, koristio disciplinama arapskog jezika da bi dao prednost jednom znacenju u odnosu na drugo.33 Kada su u pitanju razlicita shvatanja medu strucnjacima za arapski jezik, on je gotovo uvijek davao prednost Sibevejhu.34

8. Kada bi došao do rijeci koja se razlicito uci u pojedinim kiraetima, on navodi sve njene varijante, ukljucujuci i vjerodostojne (mutevatir) kiraete i one koji to nisu (šazz). On sam navodi da je time htio ukazati na sva moguca znacenja pojedinih rijeci, te da se ne zaboravi nijedan kiraet, pa makar on bio i šazz. Ali, i kada navede kiraet koji je šazz, on onda ukazuje na razloge njegove slabosti i dokaze i sa jezicke strane da nije održiv.35

9. Ibn Atijje bio je malikijskoga mezheba, ali ne po svaku cijenu, odnosno on nije bio pristrasan. Naime, kao i veliki broj drugih islamskih ucenjaka, pogotovu onih koji su stekli stepen idžtihada, i on je u fikhskim pitanjima tragao za najispravnijim rješenjem, bez obzira kojem mezhebu to rješenje pripadalo. Za to ima više primjera u njegovome tefsiru. Inace, on nije opširno izlagao fikhska pitanja i nije ulazio u sve detalje.36

10. Kao dosljedni tradicionalni mufessir, Ibn Atijje Kur'an prvo tumaci samim Kur'anom, ako je to ikako moguce. On naglašava da nijedan mufessir ne bi smio donijeti zakljucak i izvesti bilo koji propis dok ne provjeri da li doticni ajet može biti protumacen nekim drugim ajetom.37 Nakon tumacenja samim Kur'anom, on ajete tumaci slijedecim redoslijedom: hadisima, rijecima ashaba i tabiina, te rijecima ostalih cuvenih islamskih ucenjaka. Prilikom navodenja njihovih stavova on ne navodi lance prenosilaca tih rijeci, želeci da ne odulji puno sa svojim tefsirom.38 Jasan primjer tumacenja Kur'ana Kur'anom imamo u slucaju tumacenja zadnjeg ajeta iz sure El-Fatiha. Naime, poznato je da postoji vjerodostojan hadis da su jevreji oni na koje se Allah rasrdio a kršcani oni koji su zalutali. Medutim, i pored toga, u nekim tefsirima može se naci desetak razlicitih mišljenja na koga se odnose te rijeci. Ibn Atijje uporište za taj hadis nalazi i u samim ajetima, pa nakon što sam iznese da se te rijeci odnose na jevreje i kršcane, on kaže: 'To je jasno iz samoga Kur'ana, jer se u njemu na više mjesta spominje Allahova srdžba naspram jevreja, kao npr. u ajetu: '...i Allahovu srdžbu na sebe navukoše'39 (...), a što se tice kršcana: '...i ne povodite se za prohtjevima ljudi koji su još davno zalutali, i mnoge u zabludu odveli, i sami s pravoga puta skrenuli!'40...'41

11. Neki ucenjaci, medu kojima su i Ibn Tejmije i dr. Zehebi prigovarali su Ibn Atijji da je u nekim pitanjima bliži mu'tezilijama nego ehlisunnetskim stavovima. Za to, donekle, povod imaju u njegovom tumacenju nekih ajeta. Medutim, ako se to pitanje temeljito prouci, doci ce se do zakljucka da to nije tacno i da je on bio na pravcu ehli-sunneta u svim pitanjima koja su poznata kao tacke razilaženja mu'tezilijskog i ehlisunnetskog pravca. Tako npr. on potvrduje sva Allahova svojstva i otvoreno kritikuje mu'tezilije zbog njihovih stavova u vezi s tim pitanjem, decidno iskazuje uvjerenje da ce vjernici vidjeti lice Uzvišenog Allaha u Džennetu itd. Stvar je samo u tome što je on prihvatao stavove ehli-sunneta iz ubjedenja a ne slijepim oponašanjem, pa je ulazio u rasprave o tim pitanjima.42

Utjecaj na kasnije mufessire

Buduci da je Ibn Atijje ustanovio odredene principe u tefsiru i trasirao pravac i nacin vjerodostojnog tumacenja Kur'ana, nije cudo da je mnogim mufessirima njegova metodlogija bila urnek prilikom pisanja tefsirskih djela. To govori i o vrijednosti njegovoga tefsira. Buduci da je, uglavnom, živio i radio u Španiji, logicno je da su se na njega najviše ugledali mufessiri iz Španije i zemalja Magreba, a medu najpoznatijim su:

· Muhammed ibn Ahmed el-Kurtubi iz Kordove u Španiji (umro 671.h.g.). To se lahko može uociti ako se uporede ta dva tefsira, što svjedoce i mnogi ucenjaci. Tako Ibn Haldun kaže da je Kurtubi skoro u potpunosti slijedio metod Ibn Atijje, s tim što je više poklanjao pažnju vjerodostojnosti hadisa, ali je navodio više israilijjata.

· Ebu Hajjan el-Garnati iz Granade u Španiji (umro 745.h.g.). On, u uvodu u svoj tefsir, istice da se posebno koristio tefsirima Ibn Atijje i Zamahšerija.

· Abdurrahman ibn Muhammed es-Sealibi iz Alžira (u. 875.h.g.). On u uvodu i na kraju svoga tefsira istice da je za osnovu uzeo tefsir Ibn Atijje, te da ga je skratio i dopunio korisnim detaljima iz nekih drugih tefsira. Dakle, njegov tefsir je, ustvari, sažetak Endelusijevog tefsira, a nazvao ga je: El-Dževahiru-l-hisan fi tefsiri-l-Kur'an.43

1. Hajruddin ez-Zirikli, EL-A'LAM, Bejrut 1989, VIII izd. III tom, str. 282. U pogledu njegovoga rodoslova postoje razlicita mišljenja.Uzeli smo ono koje navodi Zirikli, smatrajuci da je on to pitanje ponajbolje obradio. Dr. Zehebi ukazuje na isti problem i odabire mišljenje Ebu Hajjana, koje je vrlo blisko našem, s tim što se u rodoslovu ne navodi Abdurrahman. O tome opširnije vidi: dr. Muhammed Husejn ez-Zehebi, ET-TEFSIRU VEL-MUFESSIRUNE, bez mjesta i god. izd., I tom, str. 238.

2. Dr. Muhammed Husejn ez-Zehebi, nav. djelo, str. 239.

3. Isto, str. 238.

4. Predgovor tefsiru Ibn Atijje: El-muharrerul-vedžiz fi tefsiril-Kitabil-aziz, Doha 1977. god., str. B-5,6.

5. Hajruddin ez-Zirikli, nav. djelo, str. 282. Zirikli navodi da i u pogledu godine njegove smrti, pored ovog postoje još dva mišljenja: 541. i 546. godina. Drugu spomenutu godinu uzimaju kao najvjerovatniju i dr. Zehebi (vidjeti njegovo djelo) i Mehmed Handžic (vidjeti njegov Uvod u tefsirsku i hadisku nauku, Sarajevo 1972.god., III izd. str.54.)

6. Predgovor Tefsiru Ibn Atijje, str. B-5.

7. Isto, str. B-5.

8. Isto, str. B-9, 10.

9. Isto, str. B-7.

10. Isto, str. B-6.

1. Dr. Muhammed Husejn ez-Zehebi, nav. djelo, str. 239.
12. Predgovor tefsiru Ibn Atijje, str. B-7,8.
13. Hajruddin ez-Zirikli, nav. djelo, str. 282.

14. Predgovor Tefsiru Ibn Atijje, str. B-9.

15. Isto, str. B-6.

6. Dr. Muhammed Husejn ez-Zehebi, nav. djelo, str. 239.

7. Fehd ibn Abdurrahman er-Rumi, BUHUS FI USULIT-TEFSIRI VE MENAHIDŽIHI, Rijad 1413 h.godina, str. 148.

8. Predgovor Tefsiru Ibn Atijje, str. DŽ-14

.
9. Šejhul-Islam Ahmed Ibn Tejmije, MEDŽMU'U FETAVA, Medina 1995., tom 13. str. 388.
20. Fehd ibn Abdurrahman er-Rumi, MENHEDŽUL-MEDRESETIL-ENDELUSIJJE FIT-TEFSIR, Rijad 1997, str. 12.
21. Dr. Muhammed Husejn ez-Zehebi, nav. djelo, str. 240.

22. Fehd ibn Abdurrahman er-Rumi, BUHUS FI USULIT-TEFSIRI…, str. 149.

23. Ibn Atijje, El-muharrerul-vedžiz fi tefsiril-Kitabil-aziz, Uvod u tefsir, Doha 1977. god., str. 7.

24. Isto, str. 12.

25. Vidjeti: Isto, str. 13-98.

26. Predgovor Tefsiru Ibn Atijje, str. DŽ-2.

27. Ibn Atijje, El-muharrerul-vedžiz…, str. 7.

28. Isto, str. 8,9.

29. Predgovor Tefsiru Ibn Atijje, str. DŽ-3,4.

30. Isto, str. DŽ-6.

31. Ibn Atijje, El-muharrerul-vedžiz…, str. 10,11.

32. Isto, str. 11.

33. Dr. Muhammed Husejn Ez-Zehebi, nav. djelo, str. 240.

34. Predgovor Tefsiru Ibn Atijje, str. DŽ-9.

35. Isto, str. DŽ-9.

36. Isto, str. DŽ-9,10.

37. Ibn Atijje, El-muharrerul-vedžiz…, str. 4.

38. Predgovor Tefsiru Ibn Atijje, str. DŽ-10.

39. El-Bekare, 61.

40. El-Maide, 77.

41. Ibn Atijje, El-muharrerul-vedžiz…, str. 126.

42. Opširnije o tome vidjeti: Predgovor Tefsiru Ibn Atijje, str. DŽ-19,20.

43. Isto, str. DŽ-16.